قانون قربانی در نظام روشنفكری

انقلاب های بزرگ چگونه شکل گرفته اند؟
راه ایجاد تغییرات بزرگ چیست؟
جهش و ترقی ایران چگونه امکان پذیر است؟

سال گذشته در یك جلسه سخنرانی بعنوان مستمع حضور داشتم. در قسمتی از صحبت، سخنران به موضوع قربانی اشاره كرد. مضمون كلی جمله این بود كه برای بدست آوردن هر چیزی باید قربانی داد، قربانی داده شده می‌بایست متناسب با نوع و اندازه خواسته انتخابی باشد. او همچنین به انواع مختلف قربانی‌ها، دلبستگی‌ها، وابستگی‌ها و تمایلات اشاره كرد. قربانی‌های اولیه مانند گاو و گوسفند و نیز قربانی‌های بزرگ‌‌تر مانند نفس و روح.
طبق گفته سخنران بزرگ‌ترین قربانی، نفس و منیت است و اگر انسان این را قربانی كند، به بزرگ‌ترین حقیقت ممكن نائل خواهد شد.
جالب‌ترین قسمت این صحبت آنجا بود كه سخنران اذعان داشت قانون قربانی (كه یكی از بنیاد‌های اصلی ادیان و فرهنگ‌های باطنی می‌باشد) از طرق علمی و روشنفكرانه، حتی از طریق رشته‌هایی مانند ریاضیات و فیزیك هم قابل اثبات است. بعد از بیان این نكته یكی از مستمعین با حالتی از شك و بدبینی پرسید كه آیا واقعاً اثری از این موضوع در نظام روشنفكری هست؟ متأسفانه من جواب این سؤال را نشنیدم یا شاید هم اصلاً جوابی به این سؤال داده نشد.
با الهام از ایده قربانی و با تأكیدی كه بعداً در ارتباط با مساله هسته‌ای ایران، درباره آن وجود داشت، مقاله «راه حل مساله هسته‌ای ایران، قربانی دادن» را نوشتم. خلاصه آن مطلب این بود كه ایران برای جهش كردن، خاصه در موضوع پر جنبه نیروی هسته ای، نیازمند قربانی دادن است و این قربانی باید به دقت انتخاب شود. بعد از كمی تحلیل موضوع هم مثال‌هایی تاریخی ذكر شد؛ مثال‌هایی كه نشان می‌داد هر دولت و ملتی، قبل از جهش و تحول خود، قربانی‌های بزرگی داده است. همه انقلاب‌ها بعد از قربانی دادن به ثمر رسیده اند، درون هر پیشرفت بزرگی، یك قربانی بزرگ وجود داشته است. قربانی ژاپنی‌ها، ناكازاكی و هیروشیما بود و سپس وقوع انقلاب علمی و تكنولوژیك در ژاپن. روس‌ها با میلیون‌ها كشته به امپراطوری شوروی، به بلوك شرق تبدیل شدند. آلمان ویران شد اما از دل این ویرانی (كه حكم قربانی را داشت) آلمان بسیار مدرن امروزی سربرآورد. جنگ جهانی دوم با اروپا هم همین كار را كرد و هكذا.
بعد از این مقاله (و به تحریك سؤالی كه آن شخص ماه‌ها قبل، در آن جلسه سخنرانی مطرح كرد) كمی موضوع را در نظام روشنفكری جستجو كردم و خیلی زود با اولین رد و نشان قانون قربانی روبرو شدم : «سیستم ژیرار»
رنه ژیرار از جمله روشنفكران و محققان برجسته‌ای است كه موضوع قربانی را عمیقاً و طی سال‌های متمادی مورد بررسی قرار داده است. دكتر ژیرار از اساتید دانشگاه‌های نیویورك، جان هاپكینز و استانفورد می‌باشد. از جمله كتاب‌های او «خشونت و تقدس» و همچنین «چیز‌های پنهان از زمان آفرینش» می‌باشد. این كتاب‌ها در زمان انتشار خود، موجی از شگفتی را در محافل روشنفكری پدید آوردند. ژان مارك دومناك او را «هِگل مسیحیت» لقب داد.
اما از طرفی كلیسا وی را به شدت مورد انتقاد قرار داد و تا مرز تكفیر پیش رفت.
در ابتدای كار، رنه ژیرار به قصد نشان دادن منشاء عالی تمدن‌ها تحقیقات‌اش را با تجزیه و تحلیل اسطوره‌ها آغاز كرد اما در نهایت و بعد از گذشت ده‌ها سال، ژیرار حاصل تحقیقات خود را در قالب نظریه‌ای با عنوان «سیستم ژیرار» ارائه نمود.
سیستم ژیرار دارای سه اصل كلی است:
یك: همه جوامع بشری بر اساس خشونت بنا شده اند.
دو: پایه همه فرهنگ‌ها، مناسك و آیین‌های مذهبی است.
سه: ظهور منجی الهی، بنیادهای پیشین را متحول كرده و عشق را جایگزین آن نموده است.
ژیرار می‌گوید خشونتی كه جوامع بر اساس آن بنیان نهاده شده اند، به دلیل تعرض و تهاجم بی دلیل نیست بلكه مبنای این خشونت میل انسان به همانندی است. ما همان چیزی را می‌خواهیم كه دیگری می‌خواهد و همان چیزی را آرزو می‌كنیم كه او آرزو دارد. وقتی كه همه یك چیز مشابه همدیگر را می‌خواهند، نقش‌های اجتماعی كه قاعدتاً باید با همدیگر تفاوت داشته باشند، مشابه هم می‌شوند. در نتیجه این مشابهت (به دلیل رقابتی كه برای تحقق آرزوهای خودخواهانه به راه می‌افتد) در جوامع بحران بوجود می‌آید كه این نیز به نوبه خود منجر به خشونت می‌گردد. مشكل جوامع از همین جا آغاز می‌شود و آن در نظم دادن به میل همانندی، رقابت و خشونت ناشی از آن است. این مشكل چگونه حل می‌شود؟ چگونه می‌توان این خشونت و بحران را تحت نظم در آورد؟ كشف مهم ژیرار می‌گوید: فقط از طریق قربانی دادن. مطابق كشف او: در طول تاریخ (و هزاران واقعه تاریخی) عبور از این بحران و خشونت، با منحرف كردن آن به سمت یك نقطه خاص انجام شده است و آن نقطه خاص عموماً قربانی كردنِ كسی است كه همه گناهان بر گردن او می‌افتد. كسی كه با قربانی كردن اش، بحران فروكش می‌كند و خشونت خاتمه می‌یابد.
ژیرار علاوه بر استدلال‌هایی كه از منظرهای مختلف ارائه می‌دهد، قانون قربانی را در بسیاری از وقایع تاریخی و مكتوبات كهن بازیابی می‌كند. این موضوع (قربانی) با وضوح و تأكید تمام در متون باستانی وپژوهشهای باستان شناسانه نیز به چشم می‌خورد. بسیاری از ادیان، قانون قربانی را برای تداوم وحدت اجتماعی و البته به عنوان یك آیین پایه‌ای دنبال كرده اند. در ادیان، قربانی می‌توانست كفاره گناهان باشد و شخصی را از مجازات مرگ برهاند یا اینكه قربانی سلامتی باشد، و موجب دفع بیماری و مرگ از قربانی كننده شود....
تاریخ بشر پر از اتفاقاتی است كه نشان می‌دهد بحران‌ها، خطرات بزرگ و اغتشاشات اجتماعی با اجرای قانون قربانی، پایان یافته است.‌‍[ توجه كنید كه این مطالب حاصل كشفیات یك روشنفكر معروف است نه یك مبلغ مذهبی یا یك روایت گر تاریخ] شواهد تاریخی نشان می‌دهند كه جوامع كوچك و بزرگ برای تحقق خواسته‌های خود، متوسل به آیین قربانی شده‌اند و البته این آیین دارای شرایط مخصوص به خود است. قربانی باید دقیقاً مطابق آیین قربانی، اهداء شود. یكی از این شرایط، چگونگی انتخاب قربانی است. مطابق سیستم ژیرار، قربانی مورد نظر، می‌بایست متفاوت از سایرین باشد بگونه‌ای كه همین تفاوت و شاخص بودن، معرفی از قربانی باشد. او نشانه‌های خاص خود را دارد كه این نشانه‌ها وی را از سایرین جدا می‌سازد. مجازات كنندگان می‌بایست به گناهكار و مقصر بودن قربانی اعتقاد داشته باشند و محكومیت او را محكومیتی واقعی و قطعی بدانند. بعبارتی، نباید ازدیدگاه مجازات كنندگان، قربانی بی گناه باشد....
مطابق كشف رنه ژیرار، همه تمدن‌ها بر مبنای ادیان استوارند و البته قانون قربانی، بنیادی‌ترین قانون ادیان است. لزومی ندارد كه قربانی حتماً مقصر و گناهكار باشد، آنچه لازم است، ناآگاهی قربانی كنندگان از معصومیت و بی گناهی قربانی خود است. ژیرار می‌گوید هر چقدر بی گناهی قربانی مشهودتر باشد، خشونت بی معنی‌‌تر جلوه می‌كند و بر همین اساس به قربانی شدن مسیح با هدف پایان خشونت در جهان اشاره دارد!!...
اینها نظرات دكتر ژیرار، روشنفكر معروف و جنجال بر انگیز فرانسوی بود كه آن را به عنوان دیدگاهی روشنفكرانه درباره موضوعی كه ظاهری صرفاً مذهبی و آیینی دارد، ذكر كردم. اما نتیجه‌هایی كه می‌توانیم درباره وضعیت امروزِ ایران و جهان از آن بگیریم:
بر اساس سیستم ژیرار كه سیستمی علمی و مورد قبول است می‌توانیم اینطور نتیجه گیری كنیم كه برای عبور از بحران‌های اجتماعی، ما ناچار به دادن قربانی هستیم. اگر بتوانیم این قربانی را به دقت انتخاب كنیم و آن را به درستی عرضه نماییم عبور از بحران ممكن می‌شود و اغتشاش فرو می‌نشیند. اما اگر این قربانی آگاهانه انتخاب نشود، عبور از بحران و پایان خشونت، خودبخود، قربانی خود را خواهد گرفت.
برای بازگرداندن تعادل به سیستمی كه تعادل خود را از دست داده است، ما ناچاریم كه بخشی از دارایی سیستم را قربانی كنیم. هر چقدر این بی تعادلی و خشونت بیشتر باشد، قربانی ما باید بزرگتر باشد. خواسته بزرگتر، قربانی بزرگتر می‌خواهد.
دوباره همان گفته چند ماه پیش را تكرار می‌كنیم. عبور موفق ایران از بحران هسته ای، بدون قربانی دادن ممكن نیست. رشد جهشی ایران به شدت نیازمند یك قربانی بزرگ است و اگر این قربانی را خودمان انتخاب نكنیم و از طرفی هم بر جهش خود اصرار داشته باشیم، خودبخود آن را خواهیم داد. تبدیل شدن ایران به یك قدرت فرا منطقه‌ای و یاحتی یك شبه ابرقدرت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی بدون دادن یك قربانی متناسب امكان پذیر نخواهد شد...